Dionisia López, natural de Cedeira, que emigrou a aquelas terras americanas no ano 52, perdeu o seu fillo e mais a súa nora na represión feroz que empeza no golpe militar do 24 de marzo de 1976 (xeneral Videla) e chega ata 1983, data na que accede democraticamente á presidencia do país Raúl Alfonsín, un ano despois da guerra das Malvinas. Antonio e Estela, o fillo e a nora de Dionisia, tiñan daquela 23 anos e levaban cinco meses casados. Unha noite viñéronos buscar a casa e nunca máis volveron aparecer. Os seus nomes forman parte da crónica da infamia, pozo escuro da memoria dos arxentinos e, por extensión, das sociedades todas, a humanidade enteira. Naquelas datas, mentres na Arxentina se celebraba o Campionato Mundial de Futbol e, a través das pantallas da televisión, o mundo vibraba coa paixón dos estadios, a máquina da represión eliminaba media poboación nova do país, desfacía practicamente toda a oposición ao réxime da ditadura e destruía impunemente o entramado civil, político, asociativo e cultural da esquerda arxentina. Dionisia López é unha testemuña máis dese período, tan distante e non obstante tan próximo. Case 300 galegos ou fillos de galegos figuran na nómina de "desaparecidos". Corenta anos antes do golpe militar na Arxentina, o terror afogaba os campos, as vilas e as cidades de España. Tamén de Galicia. O levantamento dos militares en África, o 18 de xullo de 1936, desencadeou unha serie de accións de represión e espanto que se prolongaron durante tres anos de guerra e unha longa ditadura posterior. Milleiros de familias ficaron marcadas para sempre. Centos de milleiros de mortos. Varias ducias de milleiros de exiliados... Igual que é difícil saber dunha familia galega que non teña emigrantes entre os seus, resulta case que imposible identificar unha familia sen algún tipo de damnificados por aqueles acontecementos terribles. Terribles e que deixaron marca.
Sen memoria consciente, crítica, asumida e reflexionada, non hai futuro. Ou recollendo as palabras de Dionisia López: o futuro vén necesariamente enfermo, eivado de atrás, se non o asiste a memoria, ou se a memoria non está suficientemente sa para podérmonos afincar e sosternos nela.
Durante anos, os homes e as mulleres deste país (e do conxunto de España), recibiron unha información nesgada, ao servizo dos intereses dun único bando, o dos triunfadores, que configuraron desa maneira o universo emocional e simbólico de varias xeracións. A represión foi tan dura, a experiencia tan tráxica que ninguén librou das consecuencias. As marcas do medo arraizáronse profundamente no ADN colectivo. Medo a falar e medo a coñecer. Medo a saber e medo a transmitir a información, cousa que non se podía facer libremente: nin dende a escola, nin dende as institucións da cultura e da universidade, nin dende os medios de comunicación, nin no seo das familias, mancadas tamén polo medo.
O número 163 da revista GRIAL titulámolo "A guerra contra a cultura, 1936". Daquela adiantabamos algunhas cuestións que, ampliadas, constitúen a base desta nova entrega temática: "Memoria do 36", coordinada polo profesor Lourenzo Fernández Prieto. A memoria daqueles anos, a súa significación na construción do noso imaxinario colectivo, obrigado a dialogar necesariamente co
pasado, son abordadas por un conxunto selecto de especialistas: Michael Richards, Ana Cabana, José María Cardesín, Ricardo Gurriarán Rodríguez e X. M. Núñez Seixas, ademais do citado Fernández Prieto. Non hai diálogo fértil se non é un diálogo informado, crítico, reflexionado, documentado e compartido.
A Guerra Civil segue a ser un territorio escuro ou, cando menos, neboento na memoria colectiva dos galegos (e dos españois). En gran medida algunhas das súas feridas seguen agochadas, en parte porque cicatrizaron mal, ou porque se ocultaron durante demasiado tempo, pensando que desa maneira caducaban. O silencio (ou o disimulo) é o peor dos remedios para construír un futuro libre. Nos últimos anos mesmo se está a producir un fenómeno novo, revisionista, protagonizado por un pequeno grupo de historiadores ou pseudohistoriadores que, apupados por determinados sectores políticos e mediáticos, quixeran cuestionar (recuperar para o réxime vitorioso do 39) certas visións dunha historia que, aínda estando tan próxima, empeza a resultar suficientemente distanciada como para permitir a manipulación e a falsificación. Velaquí a razón tamén destas páximas, que queren sumarse a outras que se poidan escribir e recuperar. Aqueles días foron terribles. Mais houbo vítimas e verdugos, nomes e apelidos responsables, discursos que prenderon e avivaron a fogueira, intereses moi
definidos (ideolóxicos, económicos, políticos) que ben que se aproveitaron... Tamén houbo dignidade, xente boa, ética civil, xenerosidade...
Contra o final destas liñas reproducimos un documento inédito: unha tinta litográfica orixinal de Alfonso Daniel R. Castelao, de 34 por 45 centímetros, rescatada pola bibliotecaria Florentina Xoubanova nunha empresa de poxas na Internet. Supoñemos que pode tratarse dunha serie de debuxos realizados por Castelao contra a década dos anos 40, tal vez bosquexos de proxectos máis ambiciosos, inspirados na traxedia da guerra civil ou na loita nas distintas frontes da mesma, pois sabemos da existencia dalgúns máis.
Nos últimos tempos aparecen con relativa frecuencia estas ofertas, moitas delas presentadas a través do portal www.ebay.com, procedentes na meirande parte dos casos de fondos familiares arxentinos. Parece necesaria unha chamada de atención ás nosas autoridades políticas e culturais para non deixar marchar este tipo de documentos, que forman parte do discurso da memoria común, aínda non ben ordenada no convulso período que tratamos, polo que estamos a ver.
