Ramón Nicolás escribe sobre Sándalo, de María Xosé Porteiro

Categoría: Nova

O seguinte texto foi lido polo profesor e crítico Ramón Nicolás na presentación de Sándalo de María Xosé Porteiro o 30 de maio de 2019 na libraría Cartabón de Vigo.
 
Boa tarde.
Contra o final deste libro a voz narradora afirma, literalmente, “o destino ten meandros caprichosos e non sempre se conforma co cobro da débeda kármica”.
Quedei moi sorprendido con esta aseveración; máis que sorprendido nun estado de certa confusión. Sabía, este pasado domingo, que debía de estar aquí, hoxe, a esta hora, porque antes de ler o libro xa lle confirmara a miña presenza a María Xosé Porteiro, pero volvín aos meandros caprichosos do destino pois o da débeda kármica as lectoras e lectoras xa saberán descubrilo. E, en efecto, iso de que o destino flutúa por estes meandros que, abofé, e son antolladizos, volubles e en tantos casos sorprendentes é a mellor maneira que explica a miña presenza hoxe aquí.
A experiencia lectora e os fíos da amizade son os que me unen a María Xosé Porteiro e por iso eu estou tan feliz de acompañala aquí con todos vós. Asociei a María Xosé ao longo de moitos anos a unha voz, unha voz inconfundible, marabillosa, a unha voz limpa, modulada sen impostura, diáfana e directa que coñecía daquela radio que me acompañaba día a día ao longo da miña adolescencia pois a radio sempre veu canda min, e segue a ser un medio informativo tan aditivo que raro é o día que non me acompaña, probablemente menos do que quixera.
Por iso asocio a María Xosé a unha voz e, particularmente, a unha época da miña vida. Ela non o sabe, pero intúeo, que volvín a María Xosé como fonte inestimable de experiencias vividas por Celso Emilio Ferreiro para outros quefaceres, e que por unha ou outra razón sempre seguín o seu percorrido profesional, un itinerario, todo hai que dicilo, comprometido coas causas da muller, do feminismo, do socialismo e de algo que poderiamos denominar como esa crenza nos valores do ser humano, de que este pode ser sempre outra cousa como afirmaba Uxío Novoneyra, de que hai persoas, hai xestos que poden cambiar o rumbo da historia, ou axudar a cambialo.
Hai por volta de un ano animáronme a poñerme en contacto con María Xosé para formularlle a posibilidade de acompañarme na presentación dunha novela. Así fixen, non sen certo apuro pola miña parte e, desde aquela, só debido á súa xenerosidade para alguén que descoñecía, volveu María Xosé, dun ou outro xeito, á miña vid: sentín de  novo esa voz moi preto, reveláronse moitas coincidencias, complicidades e perspectivas curiosamente comúns, territoriais e afectivas.  Aquel libro do que vos falo tróuxome de agasallo a súa presenza e proximidade, a súa amizade -como a doutra persoa que carrexa desde o seu nome un feixe de luz, e refírome a Luz Darriba, claro é-: para min xa esteos firmes onde sei que sempre haberá unha ollada cómplice ou unha man aberta. Saben elas tamén que é recíproco.
Dito todo isto, que non debía nin podía ocultar, na invitación ao acto adscríbenme esa etiqueta de crítico literario e como tal debería pronunciarme. Resúltame difícil falar de Sándalo porque nel, e na crítica á fin e ao cabo hai moito de subxectivo aínda que se disfrace de obxectivo, só acado unha lectura fascinante: un verdadeiro tour de force que María Xosé soubo resolver con eficacia e solvencia.
Dígovos todo isto porque Sándalo é unha novela moi ambiciosa, intensa, que absorbe todos os teus sentidos mentres a les, e que cómpre ler con moita atención, mesmo se é cun bolígrafo a man moito mellor. Ambiciosa, por exemplo, porque como entender -e isto si que se pode dicir- un exercicio de ficción, aínda que non só, no que se pretende fundir unha historia, ou múltiples historias, que se dan a man entre Galicia e Cuba nun período que abrangue dous séculos…? Pois a resposta reside en que probablemente só podería levar a cabo unha fazaña así alguén que experimentou e sentiu, coñeceu e viviu a emigración, desde moi diversas perspectivas, como María Xosé…, probablemente só ela é quen de ofrecernos, en menos de catrocentas páxinas, unha viaxe astral, esta si que é unha viaxe astral, que nos conduce con elegancia, tamén con esixencia porque somos lectoras e lectores do século XXI, por acontecementos, historias reais e outras ficcionais, que rescata a memoria común que alenta entre Cuba e Galicia, entre Galicia e Cuba de dous séculos para atrás. Gustoume tamén Sándalo porque eu tamén son fillo de emigrante: un emigrante que enraizou aquí desde o Mediterráneo e que soubo inculcarme a importancia que ten abrazar a cultura do lugar no que naces e no que vives.
A este respecto Sándalo, ademais de incorporar a esencia que debe, ao meu xuízo, gobernar unha novela como é a emoción, e asegúrovos que hai moita emoción nestas páxinas, moitas traizóns, moitos intereses espúreos, moita utopía ás veces tocada suavemente coas puntas dos dedos. A novela, así pois, presenta unha filiación singular a certo memorialismo que, como é natural, aparece filtrado pola María Xosé xornalista… e a min gustoume moito que se mantivese ese pulso, esa tonalidade, que non renunciase á María Xosé que escribe claro, rápido, fluído e ben e que tantas persoas admiramos da súa prosa diseminada en tantas columnas, en tantos artigos de opinión, en tantas reportaxes ou crónicas. Un memorialismo que se peneira para poñerse ao servizo do contexto, da propia historia, da atmosfera que se retrata, de aquí e de aló.
Na novela, como é natural, hai moito da autora, da súa vida persoal talvez, tamén da súa familia e da súa contorna afectiva pero estas son conxecturas que non deben toldar o feito de que estamos ante un exercicio de ficción que entendo como sólido e, ao tempo, alimentado por factores que deseñan aquelas preocupacións ou que focalizan elementos que están na vida da autora e que aquí ofrece a xeito, diría, que de pequena e profunda enciclopedia.
De xeito breve, pois non quero estenderme de máis, quería exporvos algunhas claves que pairan, ao meu ver, nesta novela ou cando menos as que a min máis me interesaron:
En primeiro lugar esta é unha novela aberta e reivindicativamente feminista, e non só porque as personaxes que nos levan de aquí a alá sexan mulleres -Rosario, Quina, esa marabillosa Quina que pasa a vida contrariando os hemisferios cerebrais, Lumia, Leonarda, Macorina, Rita, Shana…., saberedes aquí máis de Gertrudis Gómez de Avellaneda, da Pardo Bazán, da sombra de Rosalía ou de Andrea López Chao… Senón porque aquí se transmiten historias realmente conmovedoras que protagonizan mulleres, desde aquelas anónimas que sofren un dobre castigo por seren emigrantes e por seren mulleres, ata aqueloutras que desempeñaron na historia un papel clave ou esoutras que María Xosé rescata do esquecemento, como a responsable de poñer en marcha a asistencia sanitaria para as mulleres emigrantes ou esoutra irmandade, sororidade se se quere, que rescata mulleres enganadas e sometidas á explotación sexual.
En segundo lugar, desde a concepción de que é ou que pode ser unha novela nestes tempos é proposta rabiosamente contemporánea: nela fúndense elementos clásicos da novela de todos os tempos, cunha efectividade pasmosa nas descricións e un acaído dominio do diálogo, cun tratamento integrador de diversos xéneros -hai fragmentos case ensaísticos, outros propios do xénero epistolar, poemas ou letras de cancións que veñen sendo case o mesmo, un diario que axuda a entender tantas cousas, informes políticos clandestinos e mesmo fragmentos claramente debedores dunha visión parateatral e, en ocasión, cinematográfica. E todo isto englobado nunha estrutura verdadeiramente esixente: un ir e vir fragmentario no plano temporal que, con todo, goza de cabal sentido e que resulta, talvez, a única maneira de poder compendiar tantas historias cruzadas como aquí se reparten porque, talvez, a nosa visión da vida, do que ocorre, é tamén así: fragmentaria.
En terceiro lugar, Sándalo fainos transitar pola historia de Cuba e de Galicia case sen decatarnos: saltamos o océano para saber desa relación íntima, casuística, entre homes e mulleres de aquén e alén o océano, que se funden, que se admiran, que ás veces se odian. Por aquí veredes a José Martí e os galegos e galegas que o acompañaron; sentiredes a palabra de Fidel, percibiredes a relevancia das loxas masónicas na política e nos procesos de independencia dos países, andaredes polos camiños da Habana, por Carraguao, pola Calzada del Cerro, pola avenida de Buenos Aires  e imaxinaredes o que parece, con permiso de Cartabón, a libraría máis fermosa do mundo chamada “La Moderna Poesía”. Tamén xurdirá un sorprendente, para min, lazo de unión entre os servizos secretos castristas e nós…, pero iso debédelo descubrir vós mesmos.
En cuarto lugar hai unha presenza destacada do mundo do tren, como símbolo do progreso, xa non só en Curros -onde hai unhas páxinas brillantes sobre o seu paso por Cuba, como tamén as son de Laxeiro, como tamén as que recuperan as figuras de Chao e Villaamil, como tamén son reveladoras aquelas que falan de Triscornia: ese campo de concentración para inmigrantes…,  senón na propia illa e no estado español como eu nunca vin en ningunha novela contemporánea.
E en quinto lugar apuntaría á solvencia con que unha documentación verdadeiramente enciclopédica se estiliza nestas páxinas, condénsase, transparéntase ao servizo da historia e da comprensión do que ocorre ou ocorreu. E xa non me refiro só aos acontecementos históricos senón á música que se sente na novela, aos arrecendos, aos sabores… Permitídeme como anécdota que tanto se aprende nela  que mesmo descubrín nesta novela a existencia dun tal Ramón Nicolau, pai de Justo Nicolau, que organizou as Brigadas Internacionais de Cuba…, do que terei que seguirlle a pista.
Non sei se esta foi unha novela que María Xosé escribiu para coser feridas, para curar cicatrices, para non deixar por máis tempo ese caudal de experiencias e sabedoría sobre estes dous mundos que simbolizan Cuba e Galicia e que, talvez, de tanto cruzarse parece que non lle outorgamos a relevancia que na realidade teñen… ou talvez a escribiu porque lle apetecía. E fixo ben, fixo moi ben porque nos permite emocionarnos, aprender, sentirnos a gusto cunha historia de historias que avanza coma unha fervenza nese túnel do tempo común porque tamén é unha novela de amor, unha novela que acada ás veces elevadas temperaturas. Eu agradezo moito que a escribira porque con ela aprendín a ver a Cuba doutra maneira, mesmo a vernos a nós mesmos doutra maneira. Só é mérito dela porque enlazar o pasado co presente non é cousa doada e aquí se fixo con tino e acerto.
Comecei cunha cita do libro a miña intervención e remato con outra. Céspedes, un personaxe fundamental na historia de Cuba, dialoga cunha personaxe extraordinaria chamada Lumia e dille: “Somos (…) desa caste de persoas que escollemos viaxar pola utopía até que nos atopamos coa dura realidade, nun percorrido de ilusións e decepcións a partes iguais”. Non me digades a razón pero alguén que idea unha historia como a de Sándalo, alguén que abre unha caixiña de madeira de sándalo sempre recendente e que comparte o que dentro dela hai, significa que pertence a esa caste de persoas tan admirables: a min, por favor, que me leve da súa man. Dixen.
 
Vigo, 30 de maio de 2019

Comparte nas túas redes sociais ou por email